Արարատ – Арарат – Ararat

Հայոց Սրբազան լեռան Սիս, Մասիս և Արարատ անունների մասին – О названиях священной армянской горы Сис, Масис и Арарат – About the Names Sis, Masis and Ararat of Sacred Armenian

Mountain

Հայկական լեռնաշխարհի ամենաբարձր երկգագաթ լեռը (5.165մ) հայերը կոչել են Սիս և Մասիս: Մասիսը հայտնի է նաև Արարատ անունով: Հայոց պատմության շատ հարցերի ու հնագույն շատ

անունների նման հայոց սրբազան լեռան Մասիս և Արարատ անունները ևս հետաքրքրել են ուսումնասիրողներին և բազմաթիվ հարցերի տեղիք տվել: Իսկ հարցերը շատ են. ինչու՞ սրբազան այս լեռն

ունի երկու անուն` Մասիս ու Արարատ, ո՞րն է հնագույնը, ի՞նչ են նշանակում Սիս, Մասիս և Արարատ անունները, ինչու՞ և ե՞րբ է սարը կոչվել Արարատ: Անդրադառնանք այս հարցերից

յուրաքանչյուրին և փորձենք պարզաբանել դրանք: Սիս և Մասիս անունները լեռան հնագույն անուններն են: Նկատում ենք, որ Հայկական լեռնաշխարհի այլ լեռնագագաթներ ևս կրում են Մասիս

անվանը մոտ անուններ: Այսպես. Վանա լճից հյուսիս գտնվող լեռը կոչվում էր Նեխ-Մասիք (Սիփան) , Հայկական լեռնաշխարհի հարավ-արևմուտքում` Հայկական Միջագետքում գտնվող լեռը հունական

և հայկական հնագույն գրավոր աղբյուրներում կոչվում է Մասիոս կամ Մասիոն (այժմ` Տուր-Աբդին): Ասուրական գրավոր աղբյուրներն այս լեռների համար օգտագործում են Քաշշիարի լեռներ անունը:

Շումեր-աքադական «Գիլգամեշ» դյուցազնավեպից հայտնի է երկգագաթ Մասու կամ Մաշու անունով լեռը , որի հետևից ծագում և մայր է մտնում արևը, և որի վրա կանգ է առել Ուտնապիշտիի (Նոյի

նախատիպը) տապանը: Մասու-Մաշուն հաճախ նույնացվում է Մասիոս-Մասիոն լեռների հետ: Սիս և Մասիս անունների ծագման մասին եղել են բազմաթիվ բացատրություններ և տեսակետներ, որոնք

շարունակվում են մինչ օրս: Հնագույնը Մ. Խորենացու բացատրությունն է: «Հայոց պատմություն աշխատության մեջ նա գրում է, որ Մասիս անունը առաջացել է Հայկի թոռնորդի Ամասիայի անունից

(Հայկ, Արամանյակ, Արամայիս, Ամասիա): Տեսակետներից մեկի համաձայն` Մասիս, Մաշու-Մասու անունները «զույգեր , «զույգ լեռներ , «երկվորյակ լեռներ իմաստներն ունեն: Ըստ տարածված մեկ այլ

տեսակետի` «Մասիս» անունը առաջացել է «մաս» բառից, քանի որ լեռը բաղկացած է երկու մասից և այլն: Սակայն լեռան վեհապանծ տեսքն այլ բան է հուշում: Սիսը և Մասիսը իրենց տեսքով (միայնակ,

երկգագաթ) այն տպավորությունն են թողնում, որ ասես անմիջականորեն բուսել են Մայր Երկրից, հողից և շատ ամուր կապված են հողին: Այլ դեպքերում բարձր լեռնագագաթները միայնակ չեն և

անմիջականորեն կպած չեն մայր հողին: Դրանք լեռնաշղթաների բարձր գագաթներ են: Մասիս (Սիս, Մա-Սիս) լեռան տեսքը հուշում է, որ Սիս անունը կարելի է կապել «կաթնաբեր մասունք մարց բառի

իմաստի հետ: Հնդեվրոպական մի շարք լեզուներում հանդիպում են իմաստով և հնչողությամբ Սիս անվանը մոտ բառեր : Մա—սիս անվան «Մա -ն հայոց լեզվում «սերել» իմաստն ունի, այն է` մայր:

Հետևաբար կարելի է ասել, որ Մասիսը Մայր Սիս իմաստն ունի: Հայերը Սիս և Մասիս կոչելով Հայկական եռնաշխարհի գրեթե կենտրոնում գտնվող երկգագաթ այս լեռը, այն դիտել են իբրև Մայր Երկիրը,

հողը սնուցող մասունքներ, որոնք իրենց բարձր գագաթներով տիեզերական կենսատու հոսք են ստանում և սնուցում անմիջականորեն իրենց կպած Մայր հողն ու երկիրը` Հայաստան աշխարհը: Հայտնի

է, որ շումերները Ստորին Միջագետք են իջել Հայկական լեռնաշխարհի հարավային մասերիցտանելով իրենց հետ բնօրրանում ստեղծված մշակութային, այդ թվում կրոնադիցաբանական շատ

արժեքներ: Անշու́շտ, նրանք իմացել են Հայկական լեռնաշխարհում Սիս և Մասիս անուններով երկգագաթ սրբազան լեռան մասին և նոր հայրենիքում խոսելով ջրհեղեղի մասին, տապանի երկգագաթ սարը

կոչել են Մասու-Մաշու: Ի դեպ, գագաթը, որի վրա կանգ է առել Ուտնապիշտիի (Նոյի նախատիպը) տապանը, կոչվում էր Նիսիր, որը հեռավոր նմանություն ունի Մասիս անվան հետ: Մասու-Մաշու

երկգագաթ լեռը, որտեղից, ըստ «Գիլգամեշի , ծագում և մայր է մտնում արևը, պատկերված են նաև աքադական կնիքների վրա, ընդ որում լեռները պատկերված են այնպես, ինչպես դրանք երևում են

ՄիջագետքիցՄասիսը ձախ, իսկ Սիսը աջ կողմում: Հայերը սուրբ, աստվածային լեռ են համարում Մասիսը, որի գագաթին չպետք է դիպչի մահկանացու մարդու ոտքը: Հայոց հավատալիքներում լեռը

պահպանում են քաջքերն ու վիշապազունները: Հիշենք Մ. Խորենացու վկայությունը, երբ հայոց Արտաշես արքան անիծում է որդուն` Արտավազդին, ասելով. Թե դու հեծնես, որսի գնաս Ազատն ի վեր,

դեպի Մասիս, Քաջքերը քեզ բռնեն տանեն Ազատն ի վեր, դեպի Մասիս: Մասիս լեռը պահպանող այս քաջքերն ու վիշապազունները հիշեցնում են «Գիլգամեշ» դյուցազնավեպի Մասու-Մաշու լեռների

դարպասները պահպանող ու միայն աստվածների համար այն բացող մարդակարիճներին:

О названиях священной армянской горы Сис, Масис и Арарат

Самую высокую двуглавую гору (5,165 м.) Армянского Нагорья армяне называли Сис и Масис. Масис также известен под именем Арарат. Как и многие вопросы армянской истории, названия

армянской священной горы Масис и Арарат тоже заинтересовали исследователей и создали множество вопросов. А вопросов много: почему эта священная гора имеет два названия — Масис и

Арарат, которое из них древнее?, что означают названия Сис, Масис и Арарат?, почему и когда гора была названа Арарат?.

Рассмотрим каждый из этих вопросов и попробуем обьяснить их. Названия Сис и Масис древнейшие названия горы. Заметим, что другие горные вершины Армянского нагорья тоже носят названия

похожие на Масис. Так, гора находящаяся на севере от озера Ван называлась Нех-Масик (Сипан)1, гора находящаяся в Армянской Месопотамии, на юго-западе Армянского нагорья, в греческих2 и

армянских3 древнейших писменных источниках называется Масиос или Масион (ныне- Тур-Абдин): Ассурские писменные источники для этих гор используют название — горы Кашшиари4. Из шумер-

аккадского эпоса <Гильгамеш> известна двуглавая гора с названием Масу или Машу5, за которой восходит и заходит солнце, и на котором остановился ковчег Утнапишти (прототип Ноя). Масу-

Машу часто отождествляется с горами Масиос-Масион.

О происхождении названий Сис и Масис есть многочисленные обьяснения и точки зрения. Самое древнее из них толкование М. Хоренаци: в своем труде <История Армении> он пишет, что название

Масис произошло от имени правнука Айка – Амасии6 (Айк, Араманяк, Арамаис, Амасиа). Согласно одной из точек зрения названия Масис, Машу-Масу означает <близнецы>, <парные горы>, <горы-

близнецы>7. Согласно другой распространенной точке зрения название <Масис> произошло от армянского слова мас <часть>, поскольку гора состоит из двух частей и т.д.

Однако величественный вид горы подсказывает другое. Сис и Масис своим видом (одиноким, двуглавым) оставляют такое впечатление, будто выросли прямо из Матери Земли и прочно связанны

с землей. В других случаях высокие вершины не одиноки и напрямую не соединены с матерью землей. Они высокие вершины горных хребет.

Вид горы Масис (Сис, Ма-Сис) подсказывает, что название Сис можно связать со смыслом слова <Сис>, <Материнская животворящая реликвия> /«կաթնաբեր մասունք մարց»/ 8. Во многих

индоверопейских языках встречаются слова близкие по смыслу и произношению с названием Сис9. В названии <Ма-сис>, компонент <ма> в армянском языке имеет смысл <порождать>, то

есть – мать /մայր/. Следовательно, можно сказать, что Масис /Ма-Сис/ означает Мать Сис.

Армяне, называя Сисом и Масисом эту двуглавую гору, находящуюся почти в центре Армянского нагорья, видели в ней питающие Мать Землю, Страну реликвии, которые своими высокими

вершинами получают космический животворящий, жизнении поток, энергию и питают напрямую соединеную с ними Мать Землю и страну – Армению.

Известно, что шумеры спустились в Нижнюю Месопотамию с южных частей Армянского нагорья – взяв с собой созданные на прародине культурные, в том числе – многие религиозно-

мифологические ценности. Несомненно они знали о двуглавой священной горе Армянского нагорья с названием Сис и Масис, и на новой родине говоря о потопе, двуглавую гору ковчега называли

Масу-Машу. Кстати, вершину, на которой остановился ковчег Утнапишти, назывался Нисир, которое имеет отдаленную схожесть с названием Масис. Двуглавая гора Масу-Машу, откуда согласно

<Гильгамешу> восходит и заходит солнце, изображена также на аккадских печатях, кроме того, изображены они так, как видятся с Месопотамии, Масис на левой, а Сис на правой стороне.

Армяне считают Масис священной, божественной горой, вершин которого не должна коснутся нога смертного человека. В армянских поверьях гору хранят драконы и вишапазуны (потомки

драконов). Вспомним упоминание М. Хоренаци о том, как армянский царь Арташес проклинает сына – Артавазда, говоря:

Если ты на охоту поедешь

Вверх к свободному, к Масису,

Пусть драконы тебя захватят, унесут

Вверх к свободному, к Масису10.

Эти драконы и вишапазуны, охраняющие гору Масис напоминают человекоскорпионов из эпоса <Гильгамеш>, охраняющих ворота гор Масу-Машу и открывающие их только для богов. В 1255 г. когда

французский путешественник У. Рубрук хотел поднятся на вершину Арарата, старик армянин уговорил его не подниматься, говоря; <никто… не должен подниматься на Масис, она Мать Мира>11. Для

армян даже снег горы Масиса считался священным. Когда в 1829 г. армянскии писатель Х. Абовян вместе с немецким ученным Ф. Парротом поднялся на вершину Масиса, он принес оттуда снег в

бутылке, который хранил как священную реликвию.

Таким образом, однозначно можно сказать что для названий Нех-Масик, Масиос-Масион, также Масу-Машу находящихся в разных частях Армянского нагорья, послужил основой древнее название

священной армянской горы Масис /Ма-сис/.

Для священной горы используется также название Арарат, которое является одним из древнейших имен Армении. Название Арарат (Арар-ат) своим смыслом и толкованием доходит к временам

сотворения и имеет смысл <место сотворения, созидания>12. Название горы Арарат распространилось по миру через Библию. Согласно Ветхому Завету во время Всемирного потопа Ноев ковчег

остановился на горах Арарата13. Оригинал Библии на иврите для Армении использует название Араратское царство (Урарту), а гора Ноева ковчега называется Араратские горы (гора). Позднее, в

раннем средневековье христианские толкователи Библии отождествили гору Ноева ковчега, находящуюся в стране (горах) Арарат, с горой, называемой армянами Масис и Арарат-Масис с

названием Арарат посчитался горой Ноева ковчега.

Таким образом, название священной горы Масис, находящейся почти в центре Армянского нагорья, древнейшее название данное горе армянами и означает Мать-Кормящая (Ма-Сис), а название

Арарат было дано позже – как гора находящаяся в центре страны Арарат, где во время Всемирного потопа нашли пристанище и спаслись потомки Ноя. И вокруг горы Арарат-Масис после потопа

было положенно начало новой человеческой цивилизации.

Примечания

История армянского народа /на армянском языке/, 1971, т. 1, стр. 21
Страбон, География, XI, 14/2
С. Еремян, Армения согласно <Ашхарацуйца> /<Армянская география>, 1963, стр. 65, 113
Хрестоматия Истории Армянского Народа, 1982, Е., 1981, стр. 15-16, 21
Поэзия древнего востока /на армянском языке/, Е., 1982, стр. 145
М. Хоренаци, История Армении /на армянском языке/, 1981, стр 50-51
Н. Мартиросян, Историко-Филологический журнал /ՊԲՀ/, 1961, 3-4, стр. 107
Словарь армянского языка /Նոր բառգիրք Հայկազյան լեզվի/, с. 746
Г. Ачарян, Словарь Армянских Имен, /ՀԱԲ/, т. 2, стр. 471-472, В. Даль, Толковый словарь, М., 1956, с. 188
М. Хоренаци, 1981, стр. 233
Ог. Акопян, Записки, том 1, Ереван, 1932, стр. 18
А. Терян, Армения: колыбель сотворения и цивилизации /на армянском языке/, Е. 2002, стр. 18-19
Книга Бытия, 4,5
Статья была опубликована в книге Анжелы Терян, “Армения и История”, Е., 2007

About the Names Sis, Masis and Ararat of Sacred Armenian Mountain

       The highest two- peak mountain  (5.165 m) of Armenian Highland was called Sis and Masis by Armenians. Masis is also known as Ararat.  Like many questions of Armenian History and ancient 

names, the names Masis and Ararat of sacred Armenian mountain also interested the researchers and brought forward many questions. And the questions are many: why this sacred mountain has two

names — Masis and Ararat, which one is more ancient, what do the names Sis, Masis and Ararat mean, why and when the mountain was called Ararat? Let’s consider each of these questions and try

to explain them. The names Sis and Masis are the most ancient names of the mountain. It can be noted that the other mountain peaks of Armenian Highland also have names close to the name Masis.

So, the mountain to the North from Lake Van was called Nekh-Masiq (Sipan). The mountain in Armenia Mesopotamia in the south-west of Armenian Highland, in ancient Greek (Strabon, The

Geography, XI, 14/2/) and Armenian (S. Eremyan, Armenia According to Armenian Geography /«Աշխարհացույց»/) sources is called Masios or Masion (now – Tur-Abdin). Assurian written sources use

the name Qashiari mountains for these mountains. From the Shumer-accadian epos ”Gilgamesh” a two-peak mountain with name Masu or Mashu is known, behind which the sun rises and sets, and on

which Utnapishti’s (Noah’s prototype) Ark stopped. Masu-Mashu is often identified with the Masios-Masion mountains.

There are many explanations and point of views about the origin of the names Sis and Masis. The most ancient is M. Khorenaci’s explanation: in his work “Armenian History” he wrote, that the name

Masis came from Hayk’s great-grandson Amasia’s name (Hayk, Aramanyak, Aramayis, Amasia). According to one of the point of views the names Masis, Masu-Mashu have the meaning “twins”, “pair

of mountains”, “twin mountains”.

By an other widespread viewpoint the name “Masis” is originated form Armenian word “mas” (part), because the mountain consists of two parts. However, the majestic view of the mountain suggests

something else. Sis and Masis by their view (lonely, two-peak) leave such an impression like they directly grew from Mother Earth, from the land and are firmly connected to the ground. In other cases,

the high peaks are not lonely and are not directly connected to mother earth. They are high peaks of mountain chains.

The look of the mountain Masis (Sis, Ma-Sis) suggests that the name Sis can be connected to the meaning of word “Sis” “The Relics of Feeding Mother” («կաթնաբեր մասունք մարց»), (Leхicon of the

Armenian language, Նոր բառգիրք Հայկազյան լեզվի, p. 746). In the range of many Indo-European languages can be found words with similar meaning and pronounciation to word “Sis” (H. Acharyan,

Armenian Radical Dictionary, 2, 1973, p. 471-472, /in Armenian/. В. Даль, Толковый словарь, М., 1956, с. 188 /in Russian/ ).

“Ma” from the word Masis have the meaning “spawn” in Armenian language, which means mother. Therefore it can be said, that Masis has the meaning Mother Sis.

The Armenians, by calling Sis and Masis the two-peak mountain, located nearly in the center of Armenian Highland, viewed it as the Mother Country, an earth nourishing relics, which with their high

peaks receive cosmic life-giving stream and energy and nourish Mother Earth and country – Armenia, directly connected to them.

It is known that Shumerians came down to the Lower Mesopotamia from the southern parts of Armenian Highland taking with them many cultural values, including religious and mythological ones

created in their motherland. Certainly they knew about the two-peak sacred mountain of Armenian Highland with the names Sis and Masis, and in the new homeland while talking about the Flood, they

called the two-peak mountain Masu-Mashu of the Arc. By the way, the peak on which Utnapishti’s Ark stopped was called Nisir, which has а far similarity with the name Masis. The two-peak Masu-

Mashu mountain from where according to “Gilgamesh” the sun rises and sets, are also illustrated on Acadian stamps, moreover the mountains are illustrated so, as they are seen from Mesopotamia –

Masis on the left, and Sis on the right.

Armenians consider Masis as a holy, divine mountain, on the peak of which the mortal’s feet shouldn’t step. In Armenian believes the mountain is kept by devils and vishapazuns (dragon’s

descendants). Let’s recall M. Khorenati’s mentioning, when Armenian king Artashes cursed his son Artavazd, saying:

If you get on a horse, go to hunt

Up to the free, to Masis,

Let the devils capture you and take away

Up to the free, to Masis.

These devils and vishapazuns that keep the mountain Masis remined of men-scorpions from epos “Gilgamesh”, which keep the gates of Masu-Mashu Mountains and open them only for gods. In 1255,

when French travaler U. Rubruq wanted to climb up to the top of Ararat, an Armenian old man convinced him not to climb, saying “no one… should climb up to Masis, she is the mother of the Earth”

(Hovh. Hakobyan, Notes /in Armenian/, vol.1, Yerevan, 1932, p. 18). For Armenians even the snow of Masis was considered sacred. When in 1829 Armenian writer Kh. Abovyan with German scientist

F. Parrot climbed up to the top of Masis, he brought with him a bottle filled with snow, which he kept as sacred relics.

Thus, it can be said that for the names Nekh-Masiq, Masios-Masion, also Masu-Mashu which are located in other places of Armenian Highland, the ancient name Masis of Armenian sakred Mountain

was used as a basis.

For the sacred mountain Masis the name Ararat is also used, which is the most ancient name given to Armenia. The name Ararat (Arar-at) with its meaning and explanation goes back to the times of

creation and has a meaning of “place of creation” (A. Teryan, Armenia: Cradle of Creation and Civilization, 2002, p. 18-19 /in Armenian/). The name Ararat was spread in the world through Bible.

According to the Old Testament, during the Flood Noah’s Ark stopped on the “Ararat’s mountains” (In Genesis, 4,5). The Hebrew original of the Bible uses the name Ararat kingdom (Urartu) for

Armenia, and the mountain of Noah’s Ark is called Ararat’s mountains (mountain). Later, in early medieval times, the Christian interpreters of the Bible identified the mountain of Noah’s Ark, located

in Ararat country (mountains) with the mountain called Masis by Armenians and Ararat-Masis was considered the mountain of Noah’s Ark by name Ararat.

Thus, the name Masis of the sacred mountain, located nearly in the center of Armenian Highland is the oldest name, given to the mountain by Armenians and has the meaning Mother-Nourishing (Ma-

Sis), and the name Ararat was given later – as a mountain located in the center of Ararat-Urartu country, where during the Flood Noah’s descendants found a shelter and were saved. And after the

Flood around the mountain Ararat-Masis was given birth to a new human civilization.

The article was printed in the book Angela Teryan, “Armenia and History”, Yerevan, 2007